Ο πλάτανος

 

                                                Ο πλάτανος

Ο πλάτανος είναι ένα δένδρο που το συναντάει κανείς σε κάθε γωνιά της πατρίδος μας. Δεν υπάρχει βρύση, υγρότοπος, ρεματιά, όχθη ποταμού και πλατεία χωριού που να μην κάνει εμφανή την επιβλητική παρουσία του. Στη Σάμο τον συναντάμε σχεδόν παντού και είναι από τα πιο χαρακτηριστικά φυτά της Σαμιακής και γενικά της Ελληνικής χλωρίδας.

Είναι δέντρο φυλλοβόλο, ψηλό, ογκώδες, μεγαλοπρεπές, που ανήκει στο είδος Platanus orientalis. Υπάρχει και η σπάνια ενδημική ποικιλία Platanus orientalis var. Cretica, Dode, κατά Καββάδα Διαπούλη, η οποία  συναντάται μόνο στην Κρήτη και είναι αειθαλής, με καμιά πενηνταριά δένδρα μόνο. Ευδοκιμεί σε υγρές περιοχές, στις όχθες ποταμών και λιμνών, στις ρεματιές, όπου υπάρχουν υπόγεια ρεύματα και γενικά σε μέρη με άφθονο νερό.

Ίσως να μην υπάρχει άλλο δέντρο, εκτός απ’ την ελιά, που να συνδέεται τόσο στενά με την καθημερινή ζωή των προγόνων, όσο ο πλάτανος, κι αυτό ήταν η αφορμή να δημιουργηθούν πολλοί μύθοι, παραδόσεις αλλά και δεισιδαιμονίες γύρω απ’ το όνομά του.

Άμεση σχέση με το μύθο της απαγωγής της Ευρώπης από τον Δία είχε ο πλάτανος που αναφέρει ο Θεόφραστος (1.9.5) στη Γορτύνα της Κρήτης. Ο πλάτανος αυτός, σε ανάμνηση του θεϊκού γάμου που έγινε κάτω απ’ τη σκιά του, δεν έχασε ποτέ πια τα φύλλα του. Η απαγωγή της Ευρώπης από τον Δία, μασκαρεμένο σε ταύρο, είναι ένα θέμα που επανειλημμένα απασχόλησε ποιητές και καλλιτέχνες. Το ιερό αειθαλές πλατάνι, μάρτυρας για τη γέννηση της Μινωικής επικράτειας, παρακίνησε τους Γορτύνιους στην εκλογή ακόμα και της παράστασης των νομισμάτων τους.

Και σήμερα η λαϊκή παράδοση συνδέει τα πλατάνια αυτά με τις πιο περίεργες ιστορίες. Έτσι λέγεται πως σ’ ένα πλατάνι ανατολικά της Σούδας κρεμάστηκε από τους τούρκους ένας παπάς, πράγμα που έκανε το πλατάνι να γίνει αειθαλές και επομένως αθάνατο. Σύμφωνα με μια άλλη παράδοση, ο Άγιος Ιωάννης κρύφτηκε στη κουφάλα ενός πλατάνου, για ν’ αποφύγει ληστές, αλλά ανακαλύφτηκε και σκοτώθηκε. Από τότε το πλατάνι αυτό δεν ρίχνει τα φύλλα του τον χειμώνα.

Ο πλάτανος είχε γενικά εξαιρετική θέση ανάμεσα στα ιερά δένδρα. Το πράσινο φύλλωμά του αναγγέλλει από μακριά στον διψασμένο οδοιπόρο, την κοντινή βρύση και τη φιλόξενη δροσιά. Το γεγονός αυτό και μόνο ίσως να έκανε τους αρχαίους να θεωρούν το πλατάνι σα δώρο των θεών που έπρεπε να λατρεύουν.

Στην κοιλάδα του Λυδικού Μαίανδρου, ένα πλατάνι τόσο πολύ μάγεψε με την ομορφιά του τον Ξέρξη, ώστε διέταξε να το στολίσουν με χρυσάφι και οι στρατιώτες του να το φρουρούν διαρκώς. (Ηρόδοτος 7.31)

Επειδή ο πλάτανος φθάνει σε μεγάλη ηλικία, πολλοί πιστεύουν ότι μπορούμε ν’ αναγνωρίσουμε σε ορισμένα άτομα τα φημισμένα δένδρα που περιγράφουν οι αρχαίοι. Στη Κω δείχνουν το παλιό πλατάνι κάτω απ’ το οποίο υποτίθεται ότι δίδαξέ ο Ιπποκράτης. Ακόμα και οι αρχαίοι θαύμαζαν την μακροζωία του δέντρου. Έτσι ο Παυσανίας (8.23.3) περιγράφει ένα πελώριο πλατάνι στον αρκαδικό Ορχομενό, που έλεγαν πως είχε φυτευτεί από τον ίδιο το Μενέλαο όταν μάζευε στρατιώτες για τον πόλεμο της Τροίας. Αυτός ο πλάτανος θα έπρεπε να έχει ηλικία 1300 χρόνων στην εποχή του Παυσανία, μια ηλικία που η λαϊκή δοξασία αποδίδει ακόμα και σήμερα σε ορισμένα άτομα

Φημισμένα ήταν τα πλατάνια που στόλιζαν τους δρόμους της Ακαδημίας του Πλάτωνα στην Αθήνα. Στις αρχαίες Φαρές, ανατολικά από την Πάτρα και στη νότια όχθη του σημερινού ποταμού Πείρου, ο Παυσανίας (7.22.4) περιγράφει με ενθουσιασμό ένα δάσος από εξαιρετικά ωραία πλατάνια, με κορμούς κούφιους, όπου μπορούσαν να κατοικίσουν άνθρωποι. Και ο Πλίνιος (12.3.6) τοποθετεί το πλατάνι στην πρώτη θέσει ανάμεσα στα δέντρα. Όταν το Πλατάνι πρωτοφυτεύτηκε στη Σικελία φάνηκε τόσο σπουδαίο, ώστε το πότιζαν με κρασί και πλήρωναν ένα δικαίωμα για τη σκιά του.

 

Σάμος 2016. Ευάγγελος Γ. Κιλουκιώτης.