Η καπνοκαλλιέργεια στη Σάμο.

              Η καπνοκαλλιέργεια στη Σάμο.

Ο καπνός: (Nicotiana tabacum). Ανήκει στην μεγάλη οικογένεια Σολανίδαι (Solanaceae), στην οποία ανήκουν και η πατάτα, η τομάτα, η πιπεριά, η μελιτζάνα. 

Πρόκειται για Αμερικανικής προέλευσης φυτό, το οποίο εμφανίστηκε κι άρχισε να καλλιεργείται στην Ευρώπη, και κυρίως στα Βαλκάνια, απ’ τον 16^ο αιώνα. Το όνομά του Nicotiana το οφείλει στον Jean Nikot, που ήταν Γάλλος πρέσβης στη Πορτογαλία απ’ όπου το προώθησε στη Γαλλία.

Πριν να εμφανιστεί η φυλλοξήρα στη Σάμο το 1892, που κατέστρεψε τα αμπέλια της, χάνοντας οι αγρότες το εισόδημά τους, η καλλιέργεια του καπνού ήταν άγνωστη στο νησί. Εισήχθη κατά τα μέσα της δεκαετίας του 1890, προκειμένου ν’ ανακουφιστούν οικονομικά οι αγρότες, και ήταν ότι ακριβώς χρειαζόταν για τις πολυμελείς οικογένειες, εκείνης της εποχής, γιατί χρειάζεται πολλά εργατικά χέρια, αξιοποιώντας ακόμα και τα παιδικά, και δίνει εισόδημα μέσα στον ίδιο χρόνο.

Η Ηγεμονική κυβέρνηση με πρωτοπόρο τον επόπτη Γεωργίας και Δασών τον Καρλοβασίτη Αριστ. Μανταφούνη, τον πρώτο πτυχιούχο γεωπόνο της Σάμου, κατέβαλε μεγάλες προσπάθειες για τη γρήγορη διάδοση της. Επειδή οι Σαμιώτες γεωργοί ήταν άσχετοι με την καλλιέργεια του καπνού έφεραν απ’ την Μακεδονία και διόρισαν από τέσσερις άριστους γνώστες της καλλιέργειάς, ειδήμονες όπως τους λέγανε τότε, στα τέσσερα τμήματα του νησιού, για να τους διδάξουν τα μυστικά της.

 Στην επετηρίδα της Ηγεμονίας της Σάμου του έτους 1898 αναφέρετε, «Εν τούτοις παρηγορίαν φέρει η αρξαμένη από τινός και ολοέν επεκτεινομένη εμφύτευσης καπνών, ων η παραγωγή ανέρχεται ήδη περί τας εκατόν πεντήκοντα χιλάδας οκάδων. Αλλά η τοιαύτη εμφύτευσις δύναται άραγε να λύσει το της δημοσίας ευπορίας ζήτημα, συμφώνως ταις επιθυμίαις ημών;». Ακόμα για την επέκταση και την βελτίωσή της, ο νόμος 1371 του 1903 προέβλεπε 15000 γρόσια, για βραβεία στους καπνοκαλλιεργητές, και ο νόμος 2468 10000 γρόσια για βραβεία, σ’ όσους χρησιμοποιούσαν χημικά λιπάσματα, των οποίων προφανώς από τότε γινόταν προσπάθεια για την χρήση τους και την διάδοσή τους, με τελικό σκοπό την αύξηση του γεωργικού εισοδήματος.

Το επόμενο έτος, όπως αναφέρετε στην επετηρίδα του 1899 η παραγωγή  έφτασε τις 200 χιλιάδες οκάδες, κι απ’ αυτό γίνεται φανερό ότι απασχολούσε έκταση περισσότερη από 2500 στρέμματα.

Αρχικά έγιναν δοκιμές και μ’ άλλες ποικιλίες, αυτή όμως που τελικά καθιερώθηκε στο νησί, ήταν τα μυρωδάτα Σμύρνης, που προσαρμόστηκε πολύ καλά στις συνθήκες κι ο παραγόμενος καπνός ήταν πολύ καλής ποιότητας.

 Αρχικά καλλιεργήθηκε σ’ όλα σχεδόν τα χωριά, με το χρόνο όμως, προφανώς λόγω ποιότητας, περιορίστηκε σε λίγα, και σε μερικά απ’ αυτά δεν άργησε να γίνει το κύριο προϊόν τους. Στους Μυτιληνιούς, όπως ο γραμματέας του συνεταιρισμού με είχε πληροφορήσει, πολλές φορές η παραγωγή είχε φθάσει το ένα εκατομμύριο οκάδες, (1300 περίπου τόνοι), η Χώρα, το Βαθύ, το Παλιόκαστρο, οι Μύλοι, τα Κοντακαίκα, η Υδρούσα, τα Κονταίκα και οι Άγιοι Θεόδωροι, στήριξαν για πολλές δεκαετίες την οικονομία τους στο προϊόν αυτό, χωρίς να υπολείπονται λίγο πολύ και τα υπόλοιπα χωριά.

Με βάση τον καπνό, ιδρύθηκαν βιομηχανίες κατασκευής χειροποίητων τσιγάρων, όπως στο Βαθύ του Πασχάλη, του Καραθανάση του Στεφάνου και άλλα και στο Καρλόβασι του Πανέρη και του Περδίκη. Η παραγωγή τους έφτανε τα 50 – 60 εκατομμύρια τσιγάρα το χρόνο, οι εξαγωγές ήταν μεγάλες κι απασχολούσαν 600 – 800 εργαζόμενους. Τα χαρμάνια τα έφτιαχναν με ντόπια και τούρκικα εισαγόμενα καπνά.

Ιδρύθηκαν ακόμα μεγάλες αποθήκες επεξεργασίας φύλλων καπνού, που απασχολούσαν πολλές εργάτριες. «Ακόμα καπνό μυρίζει το πετσί μου» μου είχε πει πριν κάμποσα χρόνια, κάποια γυναίκα απ’ το Παλιόκαστρο που παλιά δούλευε σ’ αυτές.

Κατά την μεταπολεμική περίοδο, η πορεία της καλλιέργειας του καπνού στη Σάμο, όπως και αλλού, που καλλιεργούσαν ανατολικού τύπου καπνά, ήταν φθίνουσα. Η καλή επεξεργασία των πολύ παραγωγικών Αμερικάνικων καπνών, Μπέρλεϋ και Βιρτζίνια και η ανακάλυψη του φίλτρου, ισοπέδωσαν τις ποιότητες, με επακόλουθο την μείωση της ζήτησης και την πτώση των τιμών. Αυτό κυρίως, η αθρόα εσωτερική κι εξωτερική μετανάστευση που επακολούθησε, ίσως κι άλλοι ακόμα παράγοντες, είχαν σαν αποτέλεσμα την τέλεια εξαφάνισή της καλλιέργειας. Κατά τα μέσα της δεκαετίας του 1970 η καλλιέργεια του καπνού, που το πρώτο μισό του 20^ου αιώνα είχε φέρει τεράστιο πλούτο στη Σάμο, είχε μείνει πια στην ιστορία. 

Σάμος 30 -- 1 – 2020    Ευάγγελος Γ Κιλουκιώτης.