Η Πατάτα, το χρυσάφι του φτωχού.

                                                   Η Πατάτα,

                                  το χρυσάφι του φτωχού.

Ποιος δε γνωρίζει την πατάτα ή γεώμηλο, (Solanum tuberosum), της μεγάλης οικογένειας των Solalaceae, της οποίας αδέρφια της είναι η τομάτα (S. lycopersicum), η μελιτζάνα (S. melogena), η πιπεριά Capsicum annuum), ο καπνός (Nicotiana tabacum), όλα Αμερικανικής καταγωγής και προέλευσης.

Είναι ένα απ’ τα βασικότερα είδη διατροφής των ανθρώπων και περισσότερο των Ευρωπαίων. Με τους πολλούς και ποικίλους τρόπους και συνδυασμούς μαγειρέματος και με τα άφθονα παράγωγά της σπάνια λείπει απ’ το τραπέζι μας ακόμα και το κολατσιό μας. Σε μερικές Ευρωπαϊκές χώρες μάλιστα έχει αντικαταστήσει το ψωμί.

Η Ευρώπη που καταναλώνει την περισσότερη, παράγει το 80% περίπου της παγκόσμιας παραγωγής πατάτας, ενώ ακολουθούν όλες οι άλλες χώρες με μόλις το 20%. Η Ελλάδα παράγει το 0,3%, όσο περίπου ολόκληρη η Αυστραλία.

Είναι ιθαγενές των Άνδεων της Νότιας Αμερικής και την έφεραν στην Ευρώπη στις αρχές του 16^ον αιώνα. Για πρώτη φορά καλλιεργήθηκε στην Ισπανία το 1534, το 1586 καλλιεργήθηκε στην Αγγλία και προοδευτικά διαδόθηκε σε ολόκληρη την Ευρώπη. Αρχικά αντιμετωπίστηκε με κάποια δυσπιστία, θεωρήθηκε δηλητηριώδης και ότι προκαλεί την φοβερή για εκείνη την εποχή αρρώστια την λέπρα, δεν άργησε όμως να διαδοθεί και για μερικές χώρες να γίνει η πρώτη καλλιέργεια. Πρόκειται για προϊόν με δυνατότητα περισσοτέρων της μιας καλλιέργειας κατ’ έτος, με πολύ μεγάλη παραγωγικότητά και υψηλή θρεπτική αξία και ήταν ότι πιο κατάλληλο για να  χορτάσει τους πεινασμένους εκείνης της εποχής λαούς της Ευρώπης.

Κατά το Μεσαίωνα η τροφή για τον φτωχό Ευρωπαίο ήταν κάτι το δυσεύρετο, το σπάνιο, η εξασφάλιση λίγης τροφής μόλις για επιβίωση δεν ήταν κάτι το εύκολο. Το ψωμί που ήταν η βασική τροφή ήταν λιγοστό, το κρέας απλησίαστο και τα λαχανικά ανύπαρκτα, μ’ όλα τα δυσάρεστα αποτελέσματα. Οι κακές σοδιές του σταριού έφερναν την πείνα και τις αρρώστιες, που οδηγούσαν στο θάνατο εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους. Ο Δημήτρης Καμπουράκης γράφει στο βιβλίο του «Μια σταγόνα ιστορία» ότι «Ο ιστορικός της αναγέννησης Τσάμπερλιν υπολογίζει ότι η εμφάνιση της πατάτας γλύτωσε απ’ τον λιμό απ’ το 1580 μέχρι το 1700,  πενήντα εκατομμύρια ανθρώπους». Αλλά και πρόσφατα οι χιτλερικοί κατά τον πόλεμο συνιστούσαν τις νοικοκυρές να φυτεύουν στις γλάστρες πατάτες αντί για βασιλικά και στη κατοχή στα δικά μας μέρη μαζί με την γλυκοπατάτα έσωσε πολύ κόσμο. Η πατάτα ήταν το χρυσάφι του φτωχού.

Προσαρμόστηκε πολύ καλά στις εδαφοκλιματικές συνθήκες της Ευρώπης και για τρεις και πλέον αιώνες ήταν το πιο σίγουρο προϊόν, δεν είχε κανένα πρόβλημα και δεν κινδύνευε από καμιά αρρώστια, αφού τις είχαν αφήσει πίσω στον τόπο καταγωγής της.

Με την ανάπτυξη του εμπορίου με το νέο κόσμο και την διακίνηση προϊόντων, ιδίως κατά τον 19^ον αιώνα, πολλά μολύσματα φυτονόσων μεταφέρθηκαν στην Ευρώπη, άγνωστα μέχρι τότε, που πολύ ταλαιπώρησαν και ταλαιπωρούν ακόμα τους γεωργούς ταρακουνώντας δυνατά την οικονομία πολλών Ευρωπαϊκών χωρών. Μια απ’ τις ασθένειες αυτές ήταν κι ο περονόσπορος της πατάτας, ο μύκητας Phytophthora infestans, που προκαλεί τεράστιες καταστροφές στις πατατοκαλλιέργειες.

Πρωτοεμφανίστηκε στις πατατοφυτείες της Ευρώπης το 1845 και η εξάπλωσή του ήταν ταχύτατη. Οι ζημιές ήταν πολύ μεγάλες, κι αρχικά, μέχρι να βρεθεί τρόπος αντιμετώπισής της, επικράτησε η γνώμη ότι είχε φθάσει το τέλος της  πατατοκαλλιέργειας στην Ευρώπη.

Η αναστάτωση σε πολλές χώρες της Ευρώπης ήταν μεγάλη, το μεγαλύτερο τίμημα όμως το πλήρωσε η Ιρλανδία που βάσιζε την οικονομία της και την διατροφή του πληθυσμού της στο προϊόν αυτό. Οι καταστροφές στις πατατοφυτείες της ήταν ολοκληρωτικές και κατά τα έτη 1846 – 1848 έπεσε μεγάλη φτώχεια. Απ’ τα οκτώ εκατομμύρια του πληθυσμού της μισό εκατομμύριο πέθαναν από πείνα και αρρώστιες περισσότεροι από ενάμιση εκατομμύριο μετανάστευσαν στην Αμερική, ο ενεργότερος πληθυσμός φυσικά και τα χωράφια πέρασαν στα χέρια των ολίγων. Αναφέρεται ότι 750 άτομα έγιναν κάτοχοι του μεγαλυτέρου ποσοστού της καλλιεργήσιμης γης της Ιρλανδίας και η Αγγλία βρήκε την ευκαιρία ν’ αρπάξει ότι μπορούσε.

Σ’ Ελληνικό έδαφος η πατάτα καλλιεργήθηκε για πρώτη φορά στη Κέρκυρα απ’ τους Γάλλους. Ο Κερκυραίος βαρόνος Εμ. Θεοτόκης το 1826 γράφει ότι Γάλλοι, «εισήγαγον την καλλιέργειαν του γεωμήλου και το φυτόν τούτο, το πολυτιμώτατον, που ο νέος κόσμος επλούτισε τον παλαιόν, είναι ήδη γνωστόν εν τη νήσω». Αλλά και νωρίτερα, το 1817 είχε κυκλοφορήσει φυλλάδιο, απ’ τον Σ. Παραμυθιώτη με τίτλο «η καλλιέργεια της πατάτας». Λέγεται ακόμα ότι την ίδια εποχή η καλλιέργειά της είχε εισαχθεί και στη Σύρο. Στην υπόλοιπη Ελλάδα ήταν άγνωστη.

Η απελευθέρωση της Ελλάδας απ’ τους Τούρκους τη βρήκε κατεστραμμένη απ’ τις στρατιές του Ιμπραήμ, η πείνα, οι αρρώστιες και η εξαθλίωση βασίλευαν παντού. Ο Καποδίστριας, ο πρώτος κυβερνήτης της Ελλάδας, πίστευε και δεν είχε άδικο, ότι η εισαγωγή και η καλλιέργεια της πατάτας, για τους λόγους που αναφέραμε, θ’ ανακούφιζε σημαντικά το λαό. Ο ίδιος αποκαλούσε την πατάτα «το τιμαλφέστατον γέννημα».

Γι’ αυτό το λόγο, πριν ακόμα πατήσει το πόδι του στο Ελληνικό έδαφος, στις 11 Νοεμβρίου του 1827 απ’ την Αγκώνα έγραψε στο φίλο του Πικέτ Καζανόβη στη Γένοβα και του ζητούσε τη γνώμη του για την καλλιέργεια της πατάτας στην Ελλάδα, γιατί ο ίδιος όπως έγραφε ήταν αμαθέστατος στ’ αγρονομικά. Του ζητούσε ακόμα ένα βιβλίο σχετικό με την καλλιέργεια της πατάτας, μια καλή ποσότητα σπόρου και κάποιον που να γνωρίζει καλά την καλλιέργεια για να τη διδάξει στους Έλληνες καλλιεργητές. Ακόμα προμηθεύτηκε αρκετές ποσότητες απ’ την Κέρκυρα και τη Σύρο που φυτευτήκαν δοκιμαστικά σε χωράφια που είχαν ετοιμαστεί στην Αίγινα και το Πόρο και μια σημαντική ποσότητα που έφτασε απ’ την Τεργέστη μοιράστηκε στο λαό για τροφή για να δουν και να μάθουν το νέο αυτό προϊόν, που κανένας σχεδόν δεν το γνώριζε.

Η ιστορία που ακούγεται από πολλούς ότι ο Καποδίστριας όταν έφερε τις πατάτες στην Ελλάδα, έβαλε χωροφύλακες να τις φυλάνε με την εντολή ν’ αφήσουν να τις κλέψουν για να διαδοθεί η καλλιέργεια μάλλον είναι παραμύθι. Επειδή όμως κάθε παραμύθι κρύβει πίσω του κάποια αλήθεια, οπωσδήποτε μ’ όλη αυτή τη διαδικασία θα υπήρξαν καταχρήσεις και κλοπές που θα ήταν και η αφορμή του παραμυθιού.

Το ενδιαφέρον του Καποδίστρια για την ανασυγκρότηση κι εκσυγχρονισμό της τότε πρωτόγονης ακόμα αλλά και κατεστραμμένης Ελληνικής Γεωργίας ήταν μεγάλο. Στο έργο του αυτό είχε σαν βοηθούς τους γεωπόνους, τον Ιρλανδό Στέβενσον, τον Αλέξανδρο Κονοφάο, και τον Γρηγόρη Παλαιολόγο, που ήταν κι ο πρώτος διευθυντής της Γεωργικής σχολής της Τίρυνθας που ιδρύθηκε τότε. 

Το πότε ακριβώς καλλιεργήθηκε η πατάτα στη Σάμο, δεν είναι γνωστό. Ο Επ. Σταματιάδης στα Σαμιακά έκδοσης 1886, 4^ος τόμος αναφέρει: «Αλλά και η των γεωμήλων καλλιέργεια, εξ Ικάρου προ τινών ετών εισαχθείσα, τα μάλιστα ευδοκιμεί, ιδίως εν Μαραθοκάμπω και εν Αγίω Κωνσταντίνω. Παράγονται δε τανύν ωσεί επτά χιλιάδες οκάδων γεωμήλων, ων εκάστη τιμάται γροσίου και άτινα ευεργετικότατον δια τας ενδεεστέρας τάξεις, λογίζονται προϊόν».

Αλλά κι ο Εμ. Κρητικίδης, στην Τοπογραφία της Σάμου, έκδοσης 1869 μεταξύ των άλλων αναφερομένων προϊόντων της Σάμου, αναφέρει και την παραγωγή πατάτας. 

Απ’ αυτά μπορεί να συμπεράνει κανένας ότι η πατάτα πρέπει να καλλιεργήθηκε στη Σάμο για πρώτη φορά λίγο πριν απ’ τα μέσα του 19^ου αιώνα.