ΑΡΙΣΤΑΡΧΟΣ Ο ΣΑΜΙΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΗΛΙΟΚΕΝΤΡΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

ΑΡΙΣΤΑΡΧΟΣ Ο ΣΑΜΙΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΗΛΙΟΚΕΝΤΡΙΚΟ                       

                                        ΣΥΣΤΗΜΑ             

 «Ανέρχομαι στο βήμα για ν’ αποτίσω φόρο τιμής  στην Ελληνική μεγαλοφυΐα και ιδιαίτερα σ’ ένα από τα πιο διακεκριμένα τέκνα της αρχαίας  Ελλάδας του οποίου το όνομα φωτίζει και θα εξακολουθεί να φωτίζει για πολλούς αιώνες και χιλιετηρίδες ακόμα την ιστορία της ανθρωπότητας. Αναφέρομαι στον  Αρίσταρχο τον Σάμιο και στην συμβολή του στην αποσαφήνιση της θέσης μας μέσα στο σύμπαν».

Έτσι άρχισε την ομιλία του ο Δρος ZBENEK KORAL καθηγητής της Αστρονομίας στο πανεπιστήμιο του MANCHESTER.

Ελάχιστα είναι τα βιογραφικά στοιχεία που υπάρχουν για τον μεγάλο αυτόν αστρονόμο. Η μόνη ακριβής ημερομηνία που είναι γνωστή, είναι το έτος 281 π.Χ. όταν, όπως μας πληροφορεί ο Ίππαρχος, έκανε παρατηρήσεις σχετικά με το χρόνο του θερινού ηλιοστασίου.

Γεννήθηκε στη Σάμο μεταξύ του 300 και του 310 π.Χ. και πέθανε πριν του 216 π.Χ., όπως προκύπτει από έμμεση μαρτυρία του Αρχιμήδη στο σύγγραμμά του «ψαμμίτης», πιθανόν στην Αλεξάνδρεια.

Φοίτησε στην περιπατητική Σχολή των Αθηνών της οποίας ιδρυτής ήταν ο Αριστοτέλης και διευθυντής ο Στράτων ο Λαμψακινός.

Απ’ τη 2^η χιλιετία π. Χ. οι διάφοροι πολιτισμοί που αναπτύχθηκαν γύρω απ’ τη Μεσόγειο, ασχολήθηκαν σοβαρά με την μελέτη των άστρων και κυρίως οι Βαβυλώνιοι, των οποίων οι αστρονομικές τους παρατηρήσεις ήταν σοβαρότατες για εκείνη την εποχή. Οι παρατηρήσεις αυτές, μέσω των φιλοσόφων της Ιωνίας, πέρασαν στον Ελλαδικό χώρο και συνετέλεσαν στη δημιουργία του Ελληνικού θαύματος, που μέσα σε δυο αιώνες η επιστήμη και η σκέψη έφτασαν σε τέτοια επίπεδα που δεν μπόρεσε κανένας πολιτισμός να την ξεπεράσει στους επόμενους.

Η θεωρία ότι η γη είναι σφαιρική ανήκει πιθανόν στον Πυθαγόρα, που γεννήθηκε κι αυτός στη Σάμο περί το 570 π. Χ. και η πρώτη γραπτή αναφορά βρίσκεται στο Φαίδωνα του Πλάτωνα κι αναφέρεται απ’ τον Σωκράτη, περί το 339 π. Χ. Πρώτος όμως ο Αριστοτέλης στήριξε τη θεωρία της σφαιρικότητας  της γης σε επιστημονικά επιχειρήματα. Αργότερα, γύρω στα μέσα του 3^ου αιώνα, ο Ερατοσθένης κατόρθωσε να υπολογίσει με μεγάλη προσέγγιση την διάμετρό της μετρώντας την απόσταση Αλεξάνδρειας και Ασουάν. Το ίδιο έκαναν ο Ποσειδώνιος, ο Απάμειας κι ο Πτολεμαίος και με βάση τα στοιχεία αυτά τόλμησε ο Κολόμβος το πρώτο υπερατλαντικό ταξίδι. 

Στην Αθήνα ο Αρίσταρχος διατύπωσε και δημοσίευσε το ηλιοκεντρικό σύστημα. Το έργο του αυτό δεν διασώθηκε, ο Αρχιμήδης όμως τ’ αναφέρει ως εξής στο βιβλίο του «ψαμμίτης». «Ο Αρίσταρχος δε ο Σάμιος δημοσίευσε μερικές γραμμές εκ των υποθέσεων των οποίων συνάγει ότι ο κόσμος είναι πολύ μεγαλύτερος του ήδη λεχθέντος. Διότι υποθέτει ότι οι μεν απλανείς αστέρες και ο ήλιος μένουν ακίνητοι, η δε γη  περιφέρεται κατά περιφέρεια κύκλου περί τον ήλιο, ο οποίος ευρίσκεται εις το κέντρο της  υπ’ αυτής διαγραφομένης τροχιάς».

Μέχρι τότε πίστευαν ότι το κέντρο του κόσμου ήταν η γη και ότι γύρω απ’ αυτήν περιστρεφόταν κατά κυκλική τροχιά ο ήλιος και οι πλανήτες. (Γεωκεντρικό σύστημα). Ο Αρίσταρχος μετά από παρατηρήσεις που έκανε, διαπίστωσε την θεωρία ότι ο ήλιος μένει ακίνητος στο κέντρο κι ότι η γη και οι πλανήτες περιστρέφονται γύρω απ’ αυτόν κατά κυκλική τροχιά. Έτσι ο Αρίσταρχος έβαλε τις βάσεις του ηλιοκεντρικού συστήματος.

Για τη θεωρία του αυτή ο Αρίσταρχος, όπως αναφέρει ο Πλούταρχος, κατηγορήθηκε απ’ τον Κλεάνθη τον διευθυντή της Σχολής των Στωικών για ασέβεια και αθεΐα «ως κινών  την του κόσμου εστίαν και ταράσσων την ηρεμία των Ολυμπίων». Γιατί την γη την λάτρευαν σα θεά, την θεωρούσαν ακίνητη και κάθε αντίθετη άποψη τιμωρούταν με θάνατο. Το ίδιο άλλωστε συνέβαινε αργότερα και με την καθολική εκκλησία, που απειλούσε με πυρά όποιον πίστευε ότι η γη κινείται. (Γαλιλαίος, Κοπέρνικος).

Την ίδια κατηγορία του αποδίδει και ο Αρχιμήδης στο παραπάνω αναφερόμενο βιβλίο του, γιατί πίστευέ κι αυτός, όπως και ο άλλοι φιλόσοφοι, στο Γεωκεντρικό σύστημα.

Απ’ τα έργα του Αριστάρχου ένα διασώθηκε ολόκληρο το «Περί μεγεθών και αποστάσεων ηλίου και σελήνης», το οποίο θεωρείται πολύ αξιόλογο και μόνο αυτό θα ήταν αρκετό να τον κατατάξει μεταξύ των μεγάλων σοφών της αρχαιότητας. Το έργο αυτό βρίσκεται στο έργο του Πάπου»Μικρή αστρονομία», μαζί με τα έργα του Απολλώνιου, του Αρχιμήδη, του Ευκλείδη και άλλων που έγραψε το τέλος του 3^ου αιώνα κι ονομάστηκε έτσι για να ξεχωρίζει  απ’ την μεγίστη του Πτολεμαίου. Στον Αρίσταρχο αποδίδεται κι ένα άλλο έργο το «Περί συστήματος κόσμου».    

Με την πτώση του Ελληνορωμαϊκού πολιτισμού ακολούθησε στην Ευρώπη μια μακρά σκοτεινή περίοδος. Στην ανατολική Ευρώπη η περιοχή της άλλοτε φιλελεύθερης Βυζαντινής Αυτοκρατορίας,  βρισκόταν κάτω απ’ την τουρκική κυριαρχία και βασίλευε μαύρο σκοτάδι. Η δύση βρισκόταν κάτω απ’ την τυραννία της δυτικής εκκλησίας και της Ιεράς εξέτασης, που ήταν ο φόβος κι ο τρόμος εκείνων που οι ιδέες τους δεν συμβιβαζόταν με τις δογματικές θεωρίες της καθολικής εκκλησίας. Ο συνδυασμός της διδασκαλίας του Αριστοτέλη, οπαδού του γεωκεντρικού συστήματος και της Χριστιανικής φιλοσοφίας είχαν δημιουργήσει ένα ενιαίο σύστημα και κάθε αμφισβήτηση ισοδυναμούσε με αμφιβολία προς τα δόγματα του Χριστιανισμού.

Την εποχή αυτή εμφανίστηκε στην Ευρώπη ο Νίκολα Κοπέρνικος.

Ο Κοπέρνικος γεννήθηκε στο Τορούν της Πολωνίας στις 19 Φεβρουαρίου του 1473 από πατέρα Γερμανό και μάνα Πολωνέζα. Στη γενέτειρα του παρακολούθησε μαθήματα στη Σχολή του Αγίου Ιωάννου και κατόπιν πήγε στην Ιερατική Σχολή του Βλατσλαβεκ όπου μεταξύ των άλλων διδάχτηκε Λατινικά και αρχαία Ελληνικά. Αργότερα στο Πανεπιστήμιο της Κρακοβίας ο Κοπέρνικος διδάχτηκε φιλοσοφία, Μαθηματικά και Αστρονομία. Την εποχή εκείνη μάλιστα υπήρχε μια τάση που ενεθάρρυνε την αστρονομική έρευνα για την εφαρμογή των γνώσεων στην ναυσιπλοΐα και δεν είναι τυχαίο που την ίδια εποχή ο Κολόμβος διέσχισε για πρώτη φορά τον Ατλαντικό.

Στα 1496 βρίσκεται στη Πανδοβα της Ιταλίας όπου σπουδάζει ιατρική και φιλοσοφία, αργότερα ακούει μαθήματα αστρονομίας στη Μπολόνια και στη συνέχεια έγινε καθηγητής Μαθηματικών στη Ρώμη.

Στα 1507 γύρισε στην Πολωνία κι έγινε μοναχός στο Μοναστήρι του Φρομπόρκ στις ακτές της Βαλτικής θάλασσας. Εκεί έζησε περί τα τριάντα χρόνια κι έκανε αστρονομικές μελέτες πάνω στο ηλιοκεντρικό σύστημα. Στα 1520 κυκλοφόρησε ένα μικρό βιβλίο του με περιληπτικά στοιχεία της ηλιοκεντρικής θεωρίας του. Το βιβλίο αυτό προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων, του επιτέθηκαν με δριμύτητα κι ο Μαρτίνος Λούθηρος έγραψε: «Αυτός ο τρελός θέλει να ανατρέψει την επιστήμη, θέλει να αποδείξει ότι η γη κινείται γύρω από τον ήλιο. Αλλά σύμφωνα με την Αγία Γραφή ο Ιησούς διέταξε τον ήλιο να σταματήσει κι όχι την γη». Αργότερα το βιβλίο αυτό αφορίστηκε κι απαγορεύτηκε.  

Στα 1543 μια μέρα πριν πεθάνει, τυπώθηκε το βιβλίο του «Περί της περιφοράς των ουρανίων σωμάτων», του οποίου καθυστέρησε η έκδοση γιατί γνώριζε πόσο ριζοσπαστικές ήταν οι θεωρίες του, ότι δηλαδή οι πλανήτες και η γη φυσικά, κινούνται γύρω από τον ήλιο που είναι ακίνητος, (ηλιοκεντρικό σύστημα). Το σύστημα αυτό ονομάστηκε Κοπερνίκειο.

Και οι δυο όμως έκαναν το ίδιο λάθος, που δεν επέτρεπε να εξηγηθούν ορισμένα φαινόμενα και ν’ αποδειχθεί η αλήθεια της θεωρίας, ότι οι τροχιές των πλανητών είναι κυκλικές. Τελικά όμως ο Γερμανός αστρονόμος Ιωάννης Κέπλερ την πρώτη δεκαετία του 17^ου αιώνα, ανακάλυψε ότι οι πλανήτες κινούνται σε ελλειπτικές τροχιές και την μια εστία κατέχει ο ήλιος και ότι η ακτίνα που συνδέει τον ήλιο με τον πλανήτη σε ίσους χρόνους γράφει ίσα εμβαδά.

Έτσι αποδείχτηκε η αλήθεια του ηλιοκεντρικού συστήματος, που πρώτος διατύπωσε ο Αρίσταρχος ο Σάμιος τον 3^ο π.Χ. αιώνα, το ανακαίνησε ο Κοπέρνικος τον 16^ον μ.Χ. αιώνα και ολοκλήρωσε ο Κέπλερ τον 17^ον μ.Χ.

Ο Κοπέρνικος, γνώστης της αρχαίας Ελληνικής και της Λατινικής γλώσσας οπωσδήποτε θα είχε μελετήσει και θα βοηθήθηκε στη συγγραφή των βιβλίων του απ’ τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς και κυρίως απ’ τον Αρίσταρχο. Επειδή όμως πουθενά δεν αναφέρει τις πηγές του, όλες αυτές οι γνώσεις και οι ιδέες που περιέχονται στα βιβλία του παρουσιάζονται σαν δικές του. Όμως ο ίδιος ο Κοπέρνικος σε επιστολή του προς τον Πάπα Παύλο τον Γ΄ και βρίσκεται σήμερα στο μουσείο της Βαρσοβίας, αναφέρει μεγάλο μέρος του συγγράμματος του Πλουτάρχου «Περί αρεσκόντων τοις φιλοσόφοις», όπου αναφέρονται οι γνώμες των Αριστάρχου, Εκφάντου, Φιλολάου και Ηρακλείδου του Ποντικού. Εκεί γίνεται λόγος και για το ηλιοκεντρικό σύστημα του Αρίσταρχου το οποίο γίνεται φανερό ότι το γνώριζε και το είχε μελετήσει. 

Παλιά στα συγγράμματα το ηλιοκεντρικό σύστημα αναφερόταν σαν Κοπερνίκειο σύστημα, σήμερα αναφέρεται σαν σύστημα Αριστάρχου – Κοπέρνικου.